Γράφει ο Γιάννης Λυβιάκης
Οι ρίζες της βεντέτας βρίσκονται στην αρχέγονη εποχή και τις πρωτόγονες κοινότητες. Η ανεξέλεγκτη όμως αυτή μορφή τιμωρίας προβλημάτισε τις πρωτόγονες και τις μετέπειτα κοινωνίες, αφού, τελικά, και αναίτια πρόσωπα γίνονται θύματα της ταυτοπάθειας. Ο κολασμός του εγκλήματος πραγματοποιείται με ένα νέο έγκλημα.
Οι ενδιαφέρουσες αυτές επισημάνσεις γίνονται σε μελέτη για λογαριασμό του Ινστιτούτου Κρητικού Δικαίου σχετικά με τη βεντέτα. Η έρευνα ολοκληρώθηκε και δημοσιεύεται υπό τον τίτλο: «Συμβολή στη μελέτη της βεντέτας», στο νέο τόμο (ΙΣΤ' 2008) της περιοδικής έκδοσης του Ινστιτούτου Κρητικού Δικαίου: «Τάλως». Η μελέτη έγινε από τον δικηγόρο -ερευνητή Ιωάννη Γεωργ. Βαρδάκη.
Οπως σημειώνει ο συγγραφέας στην εισαγωγή της μελέτης, «στον Ομηρο εμφανίζεται το πρώτο έγκλημα δημοσίου δικαίου που είναι η προδοσία. Αυτά τα εγκλήματα επέσυραν βαρύτατες ποινές κατά του παραβάτη και των οικείων του. Η εξόντωσή τους ήταν δεδομένη, κατόπιν όμως πανηγυρικής τελετής για τη διακρίβωση της πράξης που είχε τελεστεί. Αυτή είναι και η πρώτη δημόσια δίκη».
Ο κ. Βαρδάκης επισημαίνει ότι η τυφλή εκδίκηση που βασίζεται στο μίσος αφανίζει ολόκληρες γενεές. Οπως το διατυπώνει ο χορός της αρχαιοελληνικής τραγωδίας (Αισχύλος, Χοηφόρες, 309-314, μτφρ. Κ.Χ. Μύρη, έκδ. Βιβλιοπ. Εστίας Αθήνα 1992): «Η γλώσσα του μίσους με γλώσσα του μίσους πληρώνεται, η δίκη το διαλαλεί που έμπρακτα το χρέος εξοφλάει. Στη φονική πληγή αντιστοιχεί τιμωρίας πληγή φονική όποιος πράξει θα πάθει ο γέροντας μύθος έτσι φωνάζει».
Αλλά και ο Μωσαϊκός Κώδικας επικυρώνει ρητά το κατά παράδοσην έθιμο: «Οφθαλμόν αντί οφθαλμού και οδόντα αντί οδόντος». Ομοίως κατά το Ραδαμάνθυος δίκαιον, «ει κε πάθοι τα τ' έρεξε, δίκη κ' ιθεία γένοιτο». Οι Πυθαγόρειοι δίκαιο θεωρούσαν το αντιπεπονθός (το αντιπεπονθέναι το ίσον), πρώτον μεν το κατ' ισότητα είτα δε το κατ' αναλογίαν. Και ο βασιλιάς της Βαβυλωνίας Χαμουραμπί (2067-2024 π.Χ.), στον ομώνυμο κώδικά του, το ίδιο ορίζει όταν το θύμα ανήκει στην ανώτερη τάξη. Οταν όμως το θύμα είναι από την κατώτερη τάξη ή δούλος, τότε τάσσει χρηματική αποζημίωση.
Στην ελληνική αρχαιότητα
Σε άλλο σημείο της μελέτης ο κ. Βαρδάκης αναφέρεται σε μια σημαντική ανασκαφή στην Ελεύθερνα Ρεθύμνου για να επισημάνει: «Γενικά και στην ελληνική αρχαιότητα η εκδίκηση του φονευθέντος θεωρείται χρέος ιερό και υπόθεση τιμής για τους συγγενείς του. Προς το αξίωμα αυτό φαίνεται να προσαρμόζονται όσα στοιχεία εμφανίστηκαν από τις ανασκαφές που έγιναν στην Ελεύθερνα (αρχαία πόλη, 30 χλμ. ΝΑ του Ρεθύμνου). Μεταξύ των σημαντικών ευρημάτων Γεωμετρικής Εποχής ιδιαίτερη θέση έχει ο «δειροτομηθείς σιδήρω» (ακέφαλος άνδρας - δειροτομώ = αποκεφαλίζω, καρατομώ) που βρέθηκε στη ΒΔ γωνιά μιας ταφικής πυράς.
Ο καθηγητής Σταμπολίδης αποδέχεται πιθανή την περίπτωση ο αποκεφαλισμένος να υπήρξε θύμα αντεκδίκησης για τον θάνατο Ελευθερναίου πολεμιστή που έλαβε μέρος σε μια οποιαδήποτε εχθροπραξία, ιδιωτική ή της πόλης, σύμφωνα με το δίκαιο και τα έθιμα του πολέμου και των εχθροπραξιών στην υστερογεωμετρική Κρήτη. Το αυτό συμπεραίνει και ο φιλόλογος Μακρής για τον θάνατο του αποκεφαλισμένου, με την παρατήρηση ότι ο δολοφόνος έμεινε ακτέριστος (άταφος), μάλλον για να τιμωρείται στο διηνεκές αφού θα παραδέρνει μπροστά στις πύλες του Αδη.
Επίσης, «η βεντέτα εμφανίζεται και στις δυτικές κοινωνίες του Μεσαίωνα, στους Ισλανδούς, στους Σκωτσέζους κ.λπ... Μάλιστα, με αυξημένη εμπλοκή συγγενών και συμμάχων των αντιμαχομένων οικογενειών σε γενικευμένες συγκρούσεις, αποκτούσαν το χαρακτήρα ιδιωτικών πολέμων. Υπήρχε όμως και ο θεσμός της διαιτησίας. Πάλι ο Ομηρος στην Ιλιάδα περιγράφει την απεικόνιση σκηνής πάνω στην ασπίδα του Αχιλλέα, που είχε τεχνουργήσει ο Ηφαιστος. Δυο άνθρωποι φιλονικούσαν για το πρόστιμο ενός φόνου»...
Σε Κρήτη και Μάνη
Στη συνέχεια, ο κ. Βαρδάκης επισημαίνει ότι η ανταπόδοση στη νεότερη εποχή αναφέρεται με τον όρο «βεντέτα». Ο ίδιος αναφέρεται στη βεντέτα ειδικότερα σε Κρήτη και Μάνη «αν και υπάρχουν επίσης άλλες περιοχές που οι κάτοικοί των διατήρησαν και ίσως διατηρούν ακόμη το "νόμο" αυτό της αντεκδίκησης σαν εθιμικό δίκαιο». Τέτοιοι κάτοικοι ενδεικτικά αναφέρονται οι Ηπειρώτες, Μαυροβούνιοι, Κορσικανοί, Σικελοί, Βεδουίνοι, Αφγανοί. Γενικό χαρακτηριστικό αυτών των πληθυσμών, όπως και των Κρητομανιατών, είναι η εγωιστική αντίδραση κατά των προσβολών που στοχεύουν να μειώσουν την ατομική και οικογενειακή τιμή.
«Η γυναίκα κατά τη διάρκεια μιας βεντέτας ήταν σεβαστή από τις αντιμαχόμενες οικογένειες. Βρισκόταν στο απυρόβλητο, γιατί ο φόνος μιας γυναίκας δεν προσλαμβάνει το χαρακτήρα της αντεκδίκησης, αφού δεν συνυπολογιζόταν στα ντουφέκια της οικογένειας. Ακόμα και αν η γυναίκα πραγματοποιούσε η ίδια εγκληματική πράξη δεν αποτελούσε το έγκλημά της αφορμή για οικογενειακές αντεκδικήσεις».
Αξίζει να σημειωθεί ότι η μελέτη παρουσιάζει και σύγχρονες περιπτώσεις κρητικής βεντέτας, όπως στη μεγαλύτερη περίπτωση των νεότερων χρόνων της Κρήτης μεταξύ δύο πολύ ισχυρών οικογενειών όπου «βρήκαν τον θάνατο πέραν των εξήντα θυμάτων», όπως ακόμη και σε μια ενδοοικογενειακή βεντέτα που δημιουργήθηκε όταν δύο ξαδέλφια έπαιζαν με όπλα και ένα ατύχημα είχε αποτέλεσμα τον θανάσιμο τραυματισμό του ενός και σύμφωνα με τον κ. Βαρδάκη, «η μάνα του σκοτωμένου έπεισε τον άνδρα της ότι πρέπει να εκδικηθεί το φόνο (κατά την άποψή της) του παιδιού της με αποτέλεσμα εκείνος να σκοτώσει τον άλλον».
Συμπερασματικά, ο κ. Βαρδάκης επισημαίνει μεταξύ άλλων:
«Η βεντέτα έλκει την καταγωγή της από την αρχέγονη εποχή και η λειτουργία της παραμένει η ίδια μέχρι σήμερα, παρά τις παραλλαγές της κατά περιόδους και κατά περιοχές. Είναι ένα κοινωνικό πρόβλημα, πολύπλοκο, όπως όλα άλλωστε που αφορούν τις ανθρώπινες σχέσεις.
Εχει πάντως ιδιαίτερη σημασία η διαπίστωση ότι κατά την αρχαιότητα, η βεντέτα εμφανίζεται σε ανθρώπινες κοινότητες και κοινωνίες, οι οποίες δεν είχαν καμία επαφή μεταξύ τους. Ομοιες επομένως οικονομικοκοινωνικές συνθήκες προσδιορίζουν τη γέννηση και τη μορφή αυτού του κοινωνικού φαινομένου. Ισως όμως οι συνθήκες διαβίωσης να προξένησαν την εμφάνισή της, με επακόλουθο να γεννηθεί ο άγραφος κανόνας -έθιμο της αντεκδίκησης. Στις πρώτες κοινωνίες μετά την εμφάνιση του κράτους, η βεντέτα δεν καταργήθηκε, αλλά περιορίστηκε κάπως».
- Για την Κρήτη και τη Μάνη ο κ. Βαρδάκης συμπεραίνει: «Στη σύγχρονη εποχή βασική αιτία ανοίγματος μιας βεντέτας στην Κρήτη και τη Μάνη, αλλά στις περιοχές γενικότερα της Νότιας Ευρώπης, είναι οι λόγοι τιμής και ντροπής. Οταν θίγονται, επομένως, η τιμή, η κοινωνική υπόληψη και καταξίωση, σε τελευταία ανάλυση η ισχύς των ατόμων και οικογενειών στον κοινωνικό περίγυρο, διαγράφεται ο κίνδυνος έναρξης βεντέτας. Από εμπειρικές παρατηρήσεις συνάγεται ότι σχεδόν ανύπαρκτη αιτία βεντέτας, τουλάχιστον στην Κρήτη και τη Μάνη, αποτελεί το οικονομικό κίνητρο».
