Πώς καταγράφεται το αποκορύφωμα του αντιδικτατορικού αγώνα στα σύγχρονα ιστορικά έργα
Ο ξεσηκωμός του Πολυτεχνείου άρχισε να απασχολεί την ιστορική έρευνα, μετά τη συμπλήρωση δύο δεκαετιών από τα όσα ηρωικά, όσο και δραματικά συντελέστηκαν τον Νοέμβρη του 1973. Αν και όλο το προηγούμενο διάστημα, μαζί με τις επετειακές προσεγγίσεις, δεν έλειψαν, φυσικά, και οι ιστορικές αποτιμήσεις, χωρίς συναισθηματικές φορτίσεις και απόπειρες εκμετάλλευσης είτε οικειοποίησης ή και παραχάραξης.
Κοινός τόπος όλων των ιστορικών είναι ότι το Πολυτεχνείο ήταν το αποκορύφωμα του αντιδικτατορικού αγώνα και ότι ουσιαστικά σήμανε την αρχή του τέλους της χούντας. Από εκεί και πέρα αρχίζουν, μικρότερες ή μεγαλύτερες οι διαφοροποιήσεις. Δίνονται αποκλίνουσες απαντήσεις σε βασικά ερωτήματα, που προβάλλουν από την ιστορική έρευνα:
Το Πολυτεχνείο στις σελίδες της Ιστορίας
* Ηταν φοιτητική ή λαϊκή εξέγερση; Αυθόρμητη ή όχι; Γενικώς αντιδικτατορική, εθνική-καθολική και διαπαραταξιακή-διακομματική για την αποκατάσταση του κοινοβουλευτισμού ή ανατρεπτική, ριζοσπαστική και, σε τελευταία ανάλυση, κοινωνική;
* Ποια η θέση της μέσα στον ευρύτερο ιστορικό χώρο; Πώς συνδέεται με τις προηγούμενες, αλλά και τις επόμενες λαϊκές κινητοποιήσεις;
* Ποιες ήταν οι σχέσεις και οι διασυνδέσεις του με τις αντιστασιακές οργανώσεις, αλλά και τους κομματικούς φορείς της εποχής;
* Ποιο ήταν το περιεχόμενο και τα μηνύματα των αιτημάτων για «Ψωμί -Παιδεία-Ελευθερία»; Αλλά και των συνθημάτων «Κάτω η χούντα» - «Εξω οι Αμερικάνοι»;
* Ποια ήταν τα άμεσα και τα μακροπρόθεσμα αποτελέσματα; Αλλά, ας δούμε τις απαντήσεις σε ορισμένα από τα βασικά ερωτήματα.
Αυθόρμητος συνδυασμός
1. Στην «Ιστορία του Νέου Ελληνισμού» (διεύθυνση Β. Παναγιωτόπουλος) ο Γ. Μητροφάνης χαρακτηρίζει τα γεγονότα ως «λαϊκή εξέγερση»: «...Η κατάληψη του Πολυτεχνείου στις 14 Νοεμβρίου 1973 είναι αποτέλεσμα επαναστατικού κλίματος, που προέκυψε από τον αυθόρμητο συνδυασμό του φοιτητικού κινήματος με τις διεκδικητικές λαϊκές κινητοποιήσεις, οι οποίες εκδηλώνονταν για πρώτη φορά τόσο έντονα μετά το πραξικόπημα του 1967.
Η λαϊκή εξέγερση που ακολούθησε, τις μέρες 15 - 19 Νοεμβρίου, οδήγησε τη δικτατορία σε μετωπική σύγκρουση με τους εξεγερμένους, με αποτέλεσμα να υπάρξουν σκληρές συγκρούσεις με τις δυνάμεις καταστολής και τον στρατό, δεκάδες νεκροί, εκατοντάδες τραυματίες και οι εκτεταμένες συλλήψεις φοιτητών και διαδηλωτών, που υπέστησαν βασανισμούς και κρατήθηκαν χωρίς δίκη μέχρι το τέλος Δεκεμβρίου 1973.
Το αποτέλεσμα αυτό δείχνει ότι κατά την εξέγερση του Πολυτεχνείου το φοιτητικό κίνημα ξεπέρασε τα όριά του και βρέθηκε, για άλλη μια φορά στην ιστορία του, σε πλήρη όσμωση με τις δυνάμεις του λαϊκού κινήματος που διεκδικούσαν αυθόρμητα αλλά δυναμικά τη δημοκρατία και την πτώση της δικτατορίας.
Ως απάντηση, το καθεστώς επέβαλε τον στρατιωτικό νόμο. Ωστόσο, η ρήξη μέσα στη χούντα των πραξικοπηματιών είχε πλέον εκδηλωθεί με την εκδίωξη του δικτάτορα Παπαδόπουλου και την κατάληψη της εξουσίας από τον ταξίαρχο Ιωαννίδη. Από το σημείο αυτό μετά αρχίζει η πτώση της δικτατορίας...»
Απομόνωση της χούντας
2. Στην «Ιστορία των Ελλήνων» (υπεύθυνος ο καθηγητής Ι. Μεταξάς) ο Δ. Σαμπατακάκης επισημαίνει την απομόνωση της χούντας: «...Η βίαιη στρατιωτική καταστολή της εξέγερσης αποτελούσε συγκεκριμένη απόδειξη ότι οι υποσχέσεις περί ελεύθερων εκλογών, κ.ά. δεν μπορούσαν να γίνουν πιστευτές. Το πείραμα Παπαδόπουλου-Μαρκεζίνη οδηγείτο σε αποτυχία και η νομιμοποίηση του καθεστώτος φάνταζε αδύνατη... Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου σηματοδότησαν τη ρήξη μεταξύ των πρωτεργατών του πραξικοπήματος.
Στις 25 Νοεμβρίου του 1973 αυτοί που εναντιώνονταν στην πολιτικοποίηση του καθεστώτος, των οποίων τον δρόμο συντόνιζε ο Ιωαννίδης, με τη συνεργασία του διοικητή της 1ης Στρατιάς αντιστράτηγου Φ. Γκιζίκη, ανέτρεψαν με πραξικόπημα τον Παπαδόπουλο. Το πραξικόπημα είχε ήδη προετοιμαστεί νωρίτερα και η ημερομηνία εκτέλεσής του είχε οριστεί. Απλώς τα γεγονότα διευκόλυναν τα σχέδια του Δ. Ιωαννίδη...»
Το Πολυτεχνείο πέτυχε
3. Στη συμπληρωμένη «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους» των Παπαρρηγόπουλου-Καρολίδη (εποπτεύων ο καθηγητής Γ. Αναστασιάδης) η Δήμητρα Ρετσίνα γράφει:
«Το Φοιτητικό Κίνημα έγινε ο καταλύτης της αντίθεσης του συνόλου του ελληνικού λαού απέναντι σ' ένα στρατοκρατούμενο καθεστώς. Οι φοιτητές αποτελούν μια κοινωνική κατηγορία ατόμων με ξεχωριστή ευαισθησία απέναντι στην ιδεολογική, πολιτική, φυσική καταπίεση, με στοιχεία μαζικότητας που αντανακλούν τα πιο προοδευτικά ρεύματα της κοινωνίας. Παρά την άλωσή του, το Πολυτεχνείο πέτυχε. Και πέτυχε τόσο τακτικά όσο και στρατηγικά.
Τακτικά γιατί:
* Αποκάλυψε και καταδίκασε την προσπάθεια φιλελευθεροποίησης του Μαρκεζίνη.
* Συγκρότησε για πρώτη στη μεταπολεμική Ελλάδα το μπλοκ των εργατών - αγροτών - νεολαίων - διανοουμένων και υπαλλήλων.
* Δημιούργησε και άφησε εμπειρίες στο λαϊκό κίνημα, άσχετα από το αν αυτές δεν αξιοποιήθηκαν σωστά, με αποτέλεσμα η Μεταπολίτευση να βρει τον λαό πάλι στο περιθώριο των πολιτικών εξελίξεων.
Στρατηγικά, το Πολυτεχνείο πέτυχε γιατί έγινε ορόσημο, εθνικό και πολιτικό. Γιατί γράφτηκε στην ιστορία με γράμματα παρόμοια μ' αυτά της Εθνικής Αντίστασης και των προδικτατορικών κορυφώσεων των λαϊκών αγώνων».
Κρίθηκε η μοίρα του καθεστώτος
4. Στην «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους» της Εκδοτικής Αθηνών (υπεύθυνος ο καθηγητής Ε. Κωφός) ο Θ. Διαμαντόπουλος σημειώνει:
«...Δεν άργησε να δημιουργηθεί γενικότερο κλίμα εξέγερσης, με τη συγκέντρωση στους γύρω από το Πολυτεχνείο χώρους ευρύτατων λαϊκών στρωμάτων κάθε κοινωνικής προέλευσης, που διαδήλωναν τη συμπαράστασή τους στους έγκλειστους φοιτητές...
Εάν, όμως, ο στρατός ήταν αυτός που πραγματοποίησε το εγχείρημα της βίαιης απομάκρυνσης των καταληψιών, η ακραία αστυνομική βία στις γύρω περιοχές τις αμέσως επόμενες ώρες και ολόκληρη την άλλη ημέρα ήταν αυτή που έγραψε τον αιματηρό επίλογο της εξέγερσης... Η μοίρα του παπαδοπουλικού καθεστώτος είχε κριθεί, κυρίως λόγω της αποτυχίας του σ' αυτό που αποτελεί τον βασικό λόγο ύπαρξης κάθε στρατιωτικού καθεστώτος: την εμπέδωση της τάξης. Στις 25 Νοεμβρίου 1973 τα "παιδιά της 21ης Απριλίου", οι εναντιούμενοι στην πολιτικοποίηση του καθεστώτος μέσοι και κατώτεροι υπερεθνικιστές «ροβεσπιέροι» αξιωματικοί... ανέτρεψαν με αιφνίδιο πραξικόπημα τον φθαρμένο "αρχιεπαναστάτη".
Η περίοδος Παπαδόπουλου έκλεινε μέσα στην απαξίωση εκ μέρους τόσο των αντιπάλων όσο και των έως πρόσφατα ερεισμάτων του καθεστώτος...» (Θ. Διαμαντόπουλος στην «Ιστορία του Ελληνικού Εθνους» της «Εκδοτικής Αθηνών» - υπεύθυνος Ε. Κωφός).
Το κορυφαίο ντοκουμέντο
Ενα από τα κορυφαία τεκμήρια για την ιστορία της εξέγερσης συνιστά η ανακοίνωση της Συντονιστικής Επιτροπής του Πολυτεχνείου την Παρασκευή 16 Νοεμβρίου 1973. Είναι το μοναδικό κείμενο, που συνυπέγραψαν οι 28 εκλεγμένοι πρωταγωνιστές του τριημέρου. Εκεί αναφέρονται ρητά οι στόχοι του αγώνα: 1) Πτώση της χούντας και εγκαθίδρυση της λαϊκής κυριαρχίας, 2) καθεστώς εθνικής ανεξαρτησίας από τα ξένα συμφέροντα που στήριζαν την τυραννία. Οποια Ιστορία παρακάμπτει αυτό το ντοκουμέντο ή το «περικόπτει», ως προς το δεύτερο σκέλος του, που αφορά την αμερικανοκρατία και το ΝΑΤΟ, θέτει εν αμφιβόλω την επάρκεια και την εγκυρότητά της.
Η μοναδική κοινή ανακοίνωση
Ενα εξίσου σημαντικό ντοκουμέντο, που δεν μπορεί να προσπεράσει οποιαδήποτε Ιστορία του Πολυτεχνείου, είναι η μοναδική, επίσης, ανακοίνωση όλων των μελών της Συντονιστικής Επιτροπής του Πολυτεχνείου τον Σεπτέμβριο του 1974: «Οι στόχοι που μπήκαν στο Πολυτεχνείο, γραμμένοι με το αίμα των νεκρών αγωνιστών του, παραμένουν ανεκπλήρωτοι. Ο αγώνας συνεχίζεται...» κατέληγε, αφού τον προσδιόριζε ως «αντιφασιστικό και αντιιμπεριαλιστικό». Η χούντα είχε πέσει και πρόβαλε τότε το καθολικό αίτημα για την τιμωρία των ενόχων, όπως, επίσης, το ξήλωμα των φασιστικών μηχανισμών. Ζητούμενα παρέμειναν η λαϊκή κυριαρχία και η εθνική ανεξαρτησία.
ΚΟΙΝΗ ΠΑΡΑΔΟΧΗ
Η κορυφαία αντιδικτατορική πράξη που σήμανε το τέλος της χούντας
Τα γεγονότα του Πολυτεχνείου τον Νοέμβριο του 1973, εκτός των άλλων, ανήκουν και στην Ιστορία. Εχουν περάσει στις σελίδες της ως κορυφαίες εκδηλώσεις των μεταπολεμικών κοινωνικών και πολιτικών αγώνων του λαού.
Τα όσα διαδραματίστηκαν, πριν από 36 χρόνια, είναι πια σε όλους λίγο-πολύ γνωστά. Με τον έναν ή άλλον τρόπο έχουν συζητηθεί και αναλυθεί άπειρες φορές. Εκατοντάδες και χιλιάδες είναι τα βιβλία, τα άρθρα, οι παρεμβάσεις, τα αφιερώματα και οι σχετικές εκδηλώσεις.
Οι διηγήσεις εκ των υστέρων και εκδοχές των γεγονότων εκτείνονται σ' ένα ευρύτατο φάσμα. Από τη μυθοποίηση έως την αμφισβήτηση.
Ο λόγος δεν είναι κάποιο διφορούμενο, δήθεν, φορτίο τους. Αλλά οι διαφορετικές νοηματοδοτήσεις και εργαλειακές χρήσεις τους. Πράγμα, που συμβαίνει, άλλωστε, με κάθε σημαντικό σταθμό της ιστορίας μας.
Αργά και βασανιστικά, στα χρόνια που μεσολάβησαν από τότε, έχουν εκπληρωθεί οι βασικές προϋποθέσεις για να γίνει το Πολυτεχνείο, πέραν όσων σηματοδοτεί σε κοινωνικο-πολιτικό επίπεδο, αντικείμενο, με το οποίο μπορεί η ιστορία ν' ασχοληθεί μαζί του ως επιστήμη. Βεβαίως, αυτό κάθε άλλο παρά συνιστά μουσειοποίηση. Κάθε άλλο μάλιστα...
Εχουν, λοιπόν, συγκεντρωθεί, με τον έναν ή άλλον τρόπο, οι βασικές κρίσιμες αρχειακές πηγές για την περιγραφή των γεγονότων, την ανάλυση, τη συσχέτιση, τη σύγκριση και την ιστορική τους αξιολόγηση. Παρά το γεγονός ότι οι πηγές δεν είναι ακόμη πλήρεις και όλες στη διάθεση των μελετητών.
Από την άποψη αυτή έχει ενδιαφέρον να δούμε ποια θέση κατέχει ο Νοέμβρης του 1973 στα πιο πρόσφατα συλλογικά ιστορικά εγχειρήματα. Ιδιαίτερα στις μεγάλες συνθετικές εργασίες, που εκδόθηκαν μετά το 2000, ως γενικές Ιστορίες της Ελλάδας, με τη διεύθυνση αναγνωρισμένου κύρους σύγχρονων ιστορικών.
Κοινώς παραδεκτό απ' όλους τους ιστορικούς, ανεξαρτήτως από «σχολές» στις οποίες κατατάσσονται, είναι ότι το Πολυτεχνείο, ως ιστορικό γεγονός, ήταν:
1. Εξέγερση
2. Κορυφαία αντιδικτατορική πράξη της περιόδου 1967-74
3. Αρχή του τέλους της χούντας
Oι αντίθετες (περιθωριακές και ακροδεξιές) προσεγγίσεις στερούνται σοβαρότητας.
Πληθώρα έργων για τη λαϊκή εξέγερση
Αν αφαιρέσεις από την πύλη του Πολυτεχνείου τα συνθήματα «Εξω οι ΗΠΑ», «Εξω το ΝΑΤΟ», προφανώς, δεν αναφέρεσαι στην εξέγερση του Νοέμβρη. Αν ξεχάσεις τα αντια-αμερικανικά και αντι-ιμπεριαλιστικά μηνύματα, όπως επιχειρούν ουκ ολίγοι εκ των υστέρων, βλέποντας μόνο το «Κάτω η χούντα», σου διαφεύγει η ουσία.
Οι προσεγγίσεις
Από τους παλιότερους ιστορικούς, που «πρόλαβαν» να συμπεριλάβουν στις «Ιστορίες της σύγχρονης Ελλάδας» τα γεγονότα του Πολυτεχνείου ξεχωρίζουν οι Τάσος Βουρνάς, Σόλων Γρηγοριάδης και Νίκος Ψυρούκης. Και τα τρία πολύτομα έργα πρωτοκυκλοφόρησαν τα πρώτα της μεταπολίτευσης χρόνια.
Η ιστοριογραφιά
Τα ειδικά έργα που έχουν γραφεί για την εξέγερση του Πολυτεχνείου αμέσως μετά την πτώση της χούντας έως τις μέρες μας πλησιάζουν την εκατοντάδα, αν συνυπολογιστούν και οι γενικές ιστορίες για τη δικτατορία. Τα πιο συστηματικά είδαν το φως με τη συμπλήρωση των 30χρονων της εξέγερσης.
Το αρχειακό υλικό
Βασικό αρχειακό υλικό για την εξέγερση αποτελούν τα πρακτικά από τις δίκες της χούντας για την υπόθεση του Πολυτεχνείου. Από τις μαρτυρίες, που υπάρχουν έως τώρα ξεχωρίζουν οι επιλεκτικές αναμνήσεις του δοτού πρωθυπουργού των ημερών Σπ. Μαρκεζίνη και του τότε πρύτανη του ΕΜΠ. Κ. Κονοφάου.
